Neurowetenschapper Nikolay Kukushkin behandelt de eeuwenoude kwestie van het bewustzijn in zijn boek One Hand Clapping, waarbij hij betoogt dat het begrijpen van de oorsprong van het leven de sleutel is tot het ontrafelen van de mysteries van de geest. Kukushkin trekt parallellen tussen zenboeddhistische koans en moderne wetenschap en nodigt lezers uit op een tot nadenken stemmende reis door de evolutionaire geschiedenis, waarbij hij ons aanspoort om niet alleen na te denken over ‘hoe’, maar ook over ‘waarom’ de natuur zich in specifieke patronen ontvouwt.
One Hand Clapping, eerst gepubliceerd in het Russisch en nu door de auteur zelf in het Engels vertaald, combineert wetenschappelijke nauwkeurigheid met filosofische overpeinzingen. Kukushkin verdedigt het concept van ‘essenties’ – terugkerende thema’s of patronen die hij ziet als fundamentele drijfveren van de evolutie van het leven. Hij vergelijkt deze essenties met Plato’s ‘eidos’, met het argument dat het geen mystieke concepten zijn, maar eerder empirisch waarneembare tendensen gevormd door natuurlijke selectie.
Denk bijvoorbeeld aan hydrothermale ventilatieopeningen. Kukushkin gaat verder dan het eenvoudigweg beschrijven ervan als geologische formaties vol met unieke ecosystemen. In plaats daarvan ziet hij ze als belichamingen van een breder principe: de neiging tot complexiteit die voortkomt uit een groter energieverbruik. Dit patroon komt voor bij diverse levensvormen – van diepzee-organismen die chemische energie benutten tot fotosynthetische cellen die zonlicht opvangen en zelfs mensen die fossiele brandstoffen verbranden voor energie.
Kukushkin illustreert zijn punt met een intrigerende studie van Aplysia californica, een eenvoudige zeeslak. Hij schetst minutieus hoe dit wezen, via zijn sensorische neuronen, motorneuronen, spieren en sifon (een essentieel ademhalingsorgaan), het abstracte concept van ‘gevaarlijke aanraking’ ontwikkelt, ongeacht de locatie. Deze ogenschijnlijk eenvoudige abstractie stelt de naaktslak in staat beslissingen over leven of dood te nemen op basis van aangeleerde patronen.
Voor Kukushkin weerspiegelt deze neuronale dans in een zeeslak de fundamentele processen die ten grondslag liggen aan het menselijk denken. Hoewel onze geest onmiskenbaar complexer is, stelt hij dat ook wij abstracte ideeën bouwen op deze fundamentele patroonherkenning. Deze abstracties, op elkaar gestapeld, ondersteunen alles, van onze visuele perceptie tot taal en uiteindelijk het bewustzijn zelf.
One Hand Clapping is een gedurfde poging om de schijnbare kloof tussen objectieve biologische processen en subjectieve bewuste ervaring te overbruggen. Kukushkin suggereert dat wat wij als ‘subjectief’ waarnemen – gevoelens, gedachten, bewustzijn – misschien slechts een verfijnde manifestatie is van precies dezelfde ‘objectieve’ patronen die we in de fysieke wereld aantreffen. Dit perspectief is weliswaar intrigerend, maar bevredigt misschien niet iedereen.
Hoewel het boek een fascinerende inkijk biedt in de manier waarop evolutionaire principes kunnen bijdragen aan het bewustzijn, laat het ons uiteindelijk worstelen met het blijvende mysterie van de subjectieve ervaring. Misschien ligt de echte waarde in de aanmoediging van Kukushkin: om diep na te denken over het ‘waarom’ achter de ontvouwing van het leven, ook al blijven definitieve antwoorden ongrijpbaar.
